Popularne żołnierskie powiedzenie mówi, że każdy żołnierz nosi w swoim plecaku buławę marszałkowską. Ale jak każda reguła i ta ma swoje wyjątki. W przypadku Józefa Piłsudskiego, który sam sobie przyznał tytuł marszałka po namowach podwładnych (dekret z 19 marca 1920 r.) ta dewiza się nie sprawdza. Jego kariera zaczęła się od działalności konspiracyjnej i … dziennikarskiej.
- Józef Piłsudski był dziennikarzem, redaktorem i kolporterem „Robotnika”. A później chętnie z prasą rozmawiał. Nie tylko z polską, także z francuską i angielską – mówi prof. Wiesław Wysocki, historyk, kierownik Katedry XIX i XX wieku w Instytucie Nauk Historycznych UKSW.
We lwowskim lewicowo-niepodległościowym piśmie młodzieżowym „Promień” w 1903 r. Piłsudski wyjaśniał dlaczego stał się socjalistą: „(…) postanowiłem bliżej się zapoznać z samym socjalizmem i przeczytałem po rosyjsku pierwszy tom Kapitału Marksa. Nie powiem, by ta lektura sprawiła na mnie wrażenie. Chociaż wpływ rosyjski był niewielki, zdołał jednak zrobić pewne anarchistyczne spustoszenia w mej głowie. Abstrakcyjna logika Marksa oraz panowanie towaru nad człowiekiem nie pasowało do mego mózgu. W każdym razie lektura ta pogłębiła znacznie moje poglądy na społeczeństwo i bezwiednie zacząłem ulegać wpływowi logicznie zbudowanej koncepcji Marksa”. Nie miał jednak wątpliwości, że bolszewizm, który zapanował w Rosji w 1917 r. nie był realizacją idei socjalistycznych, o które walczył w młodości. „Z daleka bolszewizm przedstawia dla biednych i uciśnionych nadzieję lepszego jutra, (…) z bliska jednak okazuje się zaprzeczeniem idei socjalistycznej” - oceniał w wywiadzie dla dziennika „Journal de Genčve”, który ukazał się w maju 1919 r.
Piłsudski był silną osobowością. Widać to w udzielanych przez niego wywiadach. Narzuca ton, dominuje, wskazuje kierunek rozmowy, unika odpowiedzi na niewygodne pytania, wykorzystuje rozmowę do besztania i mieszania z błotem swoich przeciwników politycznych. W Internecie można znaleźć wywiad udzielony 26 sierpnia 1930 r. przez Józefa Piłsudskiego Bogusławowi Miedzińskiemu. - Pan, jako poseł, postawił pytanie po poselsku – to jest tak, że odpowiedzieć na nie nie sposób; albowiem poseł do sejmu jest stworzony na to, ażeby głupio pytał i głupio mówił – beształ Piłsudski redaktora dziennika „Gazeta Polska”, a także sanacyjnego ministra poczt i telegrafów (1927-1929), posła Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) (1928-1938) i wicemarszałka Sejmu (1935-1938), za to, że spytał szefa rządu o program działania na najbliższy czas.
„Racja jest jak dupa, każdy ma swoją” - bezpardonowo odpowiedział Piłsudski na pytanie dziennikarza o Miejscu Odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Dość neutralny termin „miejsce odosobnienia” ukuto na określenie obozu, w którym na podstawie decyzji administracyjnych więziono i torturowano przeciwników władz. Więziono tam narodowców, ludowców, socjalistów, komunistów, ukraińskich nacjonalistów. Przez obóz przewinęło się około 3000 więźniów. Na 17 dni w marcu 1939 r. do Berezy za krytykowanie polityki zagranicznej władz trafił słynny publicysta Józef Cat-Mackiewicz. Być może Piłsudski nie starając się odpowiedzieć na pytanie o Berezie, kierował się słowami, które napisał w 1895 r. na łamach „Robotnika” napisał: „Pokora i uległość tylko do wzmocnienia i utrwalenia niewoli prowadzi”.
- Nie jestem miłośnikiem sanacji. Dlatego, że po zamachu majowym dokonanym w 1926 r. podjęła, na szczęście w dużej mierze nieudaną próbę, bardzo daleko idącej ingerencji w prawo prasowe. Sanacja starała się dyscyplinować, łamać kręgosłupy redaktorom i przejmować tytuły prasowe. W okresie tworzenia BBWR w 1927 r. przez Walerego Sławka udało się tego dokonać na poziomie prasy środowisk politycznych wspierających zamach majowy. Mam tutaj na myśli silną szczególnie na terenie byłego Królestwa Polskiego partię PSL „Wyzwolenie”, której tytuły i redakcje zaczęły być molestowane przez ministerstwo spraw wewnętrznych z wyraźną zachętą, żeby przechodzić do BBWR. Obiecywano im, że jeżeli podejmą taką decyzje będą dotowane. Miały zachować swoją retorykę ludową, ponieważ chodziło o zachowanie wpływów w elektoracie, a jednocześnie, żeby reklamami czy nowymi artykułami podnosić wartość tworzącego się BBWR – mówi prof. Jan Żaryn, znawca dziejów najnowszych, wykładowca UKSW.
BBWR i sanacja potrafiły działać również bardziej finezyjnie, np. poprzez „Ilustrowany Kurier Codzienny”. Redaktorem naczelnym „IKC” i twórca największego koncernu prasowego w II RP był Marian Dąbrowski, poseł na Sejm (1921-1935), najpierw z listy PSL „Piast”, a po zamachu majowym z BBWR. „IKC” stał się rzecznikiem lojalności wobec nowej władzy po zamachu majowym, a nie był utożsamiany z ręcznym sterowaniem prasy przez sanację. - Marian Dąbrowski balansował politycznie, żeby uratować wydawnictwo uzależnione od władzy. Cały nakład rozchodził się poprzez koleje państwowe. Przez szesnaście lat koleje zarobiły na dystrybucji „IKC” ponad 5 milionów złotych. To była gigantyczna kwota, która podtrzymywała działalność kolei. Dąbrowski wspierał wysiłki asymilacyjne polskich Żydów, piętnując Litwaków [Żydzi, którzy przybyli do Królestwa Polskiego z obecnych terenów Litwy i Białorusi – przyp. TP]. Nie szczędził pieniędzy na odbudowę kraju. Przekazał ogromne środki na Wawel, na krakowskie zabytki, na stypendia dla młodych ludzi, na organizowanie imprez sportowych. Czuł się państwowcem i to go zbliżyło go do Piłsudskiego. Sanacja odwdzięczała mu się małą ilością ingerencji cenzorskich w „IKC” - mówi Rafał Geremek reżyser filmu „Przepis na sukces. Historia największego magnata prasowego II RP”, którego premiera odbędzie się jeszcze w tym roku. Producentem filmu jest TVP Historia, Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny (FINA) i Muzeum Historii Polski. Należy dodać, że Dąbrowski jeszcze za życia marszałka krytykował usypanie kopca jego imienia w Krakowie.
Prasa w Polsce międzywojennej była bardzo rozbudowana, charakteryzowała się bogactwem i wielością tytułów. W II RP ukazywało się ponad 20 tysięcy tytułów! Gazety były najpowszechniejszym sposobem dotarcia do społeczeństwa, a w przypadku pism wydawanych przez stronnictwa politycznym najskuteczniejszym sposobem przekonywania do swoich racji. Prasa ukazywała się w największych miastach, jak Warszawa, Lwów, Kraków, Poznań, Wilno, w miastach powiatowych, ale i w mniejszych ośrodkach. Władze sanacyjne starały się przejąć słabsze finansowo gazety, nawet powiatowe. Czasem stosowano metodę kija, kiedy to było skuteczniejsze działano bardziej wysublimowane metody.
- Nie udało się przejąć prasy narodowej. Obóz Narodowy miał olbrzymie wpływy w społeczeństwie i potrafił się obronić. Zmieniały się najwyżej tytuły, ale redakcje i poglądy pozostawały te same. Cenzura mogła doprowadzić swoją prewencją do likwidacji czy zmniejszenia nakładów, ale starał się temu przeciwdziałać oddolny ruch publicystów – wyjaśnia prof. Żaryn. - Wśród dziennikarzy w latach trzydziestych popularny był dowcip, że redaktor wydania jest przeznaczony do siedzenia w więzieniu, żeby można było wydawać – dodaje.
Fenomenem II RP była katolicka prasa. - Założone przez o. Maksymiliana Kolbe wydawnictwo prasowe w Niepokalanowie nie było dotknięte jakąkolwiek ingerencją cenzury ani łapczywości sanacyjnego państwa. „Rycerz Niepokalanej” i inne wydawane tam tytuły rozchodziły się w astronomicznych ilościach, nawet miliona egzemplarzy. Dzisiaj takie nakłady są przez prasę nieosiągalne – mówi prof. Żaryn.
Z goryczą czasy II RP podsumował jeden z najwybitniejszych XX-wiecznych historyków, współtwórca Polskiego Słownika Biograficznego i poseł na Sejm (1922-1927) ze Związku Ludowo-Narodowego. -„Wolna prasa” kreślona czerwonym cenzorskim ołówkiem, a od czasu do czasu maltretowana przez nieznanych sprawców zrozumie później, czym był dla niej tylokrotnie przez nią krytykowany wolny Sejm – wspominał prof. Władysław Konopczyński (1880-1952) w nigdy nie wydanej pracy „Piłsudski a Polska”, która powstała w czasie okupacji niemieckiej.
„Nieznani sprawcy”, o których wspomina prof. Konopczyński starali się wymierzać swoiście rozumianą sprawiedliwość krytykom marszałka. Ich ofiarą padł m.in. jeden z najwybitniejszych dziennikarzy, słynący z ciętego języka Adolf Nowaczyński (1876-1944), ale także Tadeusz Dołęga-Mostowicz (1898-1939) czy Stanisław Cywiński (1887-1941) za recenzję książki Melchiora Wańkowicza o Centralnym Okręgu Przemysłowym opublikowanym w „Dzienniku Wileńskim”.
- Oficerowie Wojska Polskiego w zły sposób rozumieli honor. Dziennikarze często byli bici przez „nieznanych sprawców”, co biorąc pod uwagę późniejszą epokę PRL jeszcze bardziej zasmuca, jeżeli patrzy się na działania obozu sanacyjnego. Adolfowi Nowaczyńskiemu wybito oko. Jeszcze gorzej to wygląda w przypadku Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. Został pobity i porzucony w dole w Jankach niedaleko Warszawy. Nie miał prawa przeżyć. Przypadkiem uratował go chłop, który przejeżdżał wozem – opowiada prof. Jan Żaryn. Po pobiciu Dołęga-Mostowicz doszedł do wniosku, że jego dziennikarski pazur zostanie powstrzymany, więc postanowił zmienić zawód. - Z dziennikarza stał się bardzo poczytnym pisarzem. Paradoksalnie można powiedzieć, że tym zbójom zawdzięczamy cykl wielkich i wspaniałych powieści, które do dziś chętnie są czytane – podsumowuje historyk.
Czasy II RP jawią się wielu współczesnym Polakom jako czasy idyllicznej wolności i rozwoju. To jednak mit, rzeczywistość jest zwykle bardziej skomplikowana niż stereotypowe wyobrażenia o przeszłości. Niniejszy tekst nie pretenduje do wyczerpania tematu, sygnalizuje jedynie pewne wydarzenia z czasów międzywojnia.
Tomasz Plaskota
Od redakcji: Autor jest dziennikarzem portalu wPolityce.pl i miesięcznika "W Sieci Historii".
